گس فی (Gas Fee) به زبان ساده؛ هزینه فی شبکه اتریوم چقدر است؟
با گسترش روزافزون استفاده از بلاکچینها و بهویژه شبکه اتریوم، مفهوم گس فی به یکی از موضوعات حیاتی در دنیای ارزهای دیجیتال تبدیل شده است. اما گس فی چیست و چه کاربردی دارد؟ گس فی به هزینهای اشاره دارد که کاربران برای انجام تراکنشها و اجرای قراردادهای هوشمند در شبکه اتریوم پرداخت میکنند. این هزینه به ماینرها برای پردازش و تأیید تراکنشها تعلق میگیرد و به صورت داینامیک بر اساس عوامل مختلفی مانند ترافیک شبکه و پیچیدگی عملیات محاسبه میشود. در این مقاله در بیتشال، به بررسی جزئیات گس فی اتریوم، نحوه محاسبه و تأثیر آن بر تجربه کاربری در این شبکه خواهیم پرداخت.
گس فی چیست؟
گس فی (Gas Fee) هزینهای است که کاربران برای انجام تراکنشها یا اجرای قراردادهای هوشمند در بلاکچینهایی مانند اتریوم پرداخت میکنند. این هزینه به ماینرها یا اعتبارسنجها پرداخت میشود که قدرت محاسباتی خود را برای پردازش و اعتبارسنجی تراکنشها و قراردادهای هوشمند اختصاص میدهند.
گس در واقع به واحدی از انرژی محاسباتی اشاره میکند که برای اجرای یک عمل خاص در شبکه نیاز است. هزینه گس فی به چند عامل وابسته است:
- پیچیدگی تراکنش یا قرارداد هوشمند: هرچه محاسبات بیشتری برای یک تراکنش یا قرارداد نیاز باشد، میزان گس مورد نیاز هم بیشتر خواهد بود.
- شبکه شلوغی: در زمانهایی که ترافیک شبکه زیاد باشد، هزینه گس هم بالا میرود.
- گس پرایس (Gas Price): کاربر میتواند گس پرایس را تعیین کند که نشاندهنده مبلغی است که حاضر است به ازای هر واحد گس پرداخت کند. ماینرها معمولاً تراکنشهایی که گس پرایس بیشتری دارند را زودتر پردازش میکنند.
این سیستم به تضمین امنیت و کارایی شبکه کمک میکند و از تراکم بیش از حد تراکنشها جلوگیری میکند.
ضرورت گس در شبکه اتریوم چیست؟
گس در شبکه اتریوم نقش حیاتی ایفا میکند و ضرورتهای اصلی آن به شرح زیر است:
1. جلوگیری از سوءاستفاده و اسپم
گس هزینهای را برای هر تراکنش و اجرای قرارداد هوشمند اعمال میکند. این باعث میشود که کاربران نتوانند به راحتی تراکنشهای بیهوده یا اسپم ارسال کنند، زیرا هر اقدام در شبکه هزینه دارد. به این ترتیب، شبکه از تراکنشهای غیرضروری و بیهوده پر نمیشود.
2. تشویق ماینرها
ماینرها یا اعتبارسنجها برای پردازش و تأیید تراکنشها و قراردادهای هوشمند نیاز به توان محاسباتی دارند. گس به عنوان پاداشی عمل میکند که کاربران به ماینرها پرداخت میکنند تا تراکنشهایشان را در اولویت قرار دهند و تأیید کنند. بدون این پاداش، ماینرها انگیزهای برای صرف انرژی و توان خود در شبکه نخواهند داشت.
3. تنظیم بار شبکه
هنگامی که ترافیک شبکه بالاست و تعداد زیادی تراکنش در انتظار تأیید هستند، گس پرایس (Gas Price) به عنوان یک مکانیزم تنظیمکننده عمل میکند. کاربران برای اولویت دادن به تراکنشهای خود میتوانند مبلغ بیشتری به عنوان گس پرایس تعیین کنند تا ماینرها تراکنشهای آنها را سریعتر پردازش کنند. این امر به نوعی به تنظیم ترافیک شبکه و جلوگیری از ازدحام بیش از حد کمک میکند.
4. محاسبه منابع مورد نیاز برای قراردادهای هوشمند
قراردادهای هوشمند ممکن است بسیار پیچیده باشند و نیاز به محاسبات بیشتری داشته باشند. سیستم گس به دقت محاسبه میکند که چقدر انرژی محاسباتی برای اجرای هر قرارداد لازم است و هزینه مربوط به آن را از کاربر دریافت میکند. این مکانیزم از مصرف بیهوده منابع شبکه و ایجاد اختلال در عملکرد آن جلوگیری میکند.
5. تضمین کارآمدی شبکه
با استفاده از گس، اتریوم میتواند یک شبکه توزیعشده و بدون نیاز به واسطه باشد که به صورت کارآمد و امن فعالیت کند. هر تراکنش یا قرارداد هوشمند با پرداخت گس تأیید میشود که تضمینی برای امنیت و کارایی شبکه است.
انواع گس فی چیست؟
گس فی اتریوم انواع مختلفی دارد که در ادامه هر یک را به زبان ساده تعریف میکنیم:
1. Base Fee (کارمزد پایه)
این نوع گس فی بعد از بروزرسانی EIP-1559 معرفی شد. Base Fee یک هزینه پایه است که به صورت خودکار توسط شبکه برای هر بلاک تعیین میشود. این هزینه بر اساس میزان شلوغی و تقاضای شبکه متغیر است و مستقیماً به ماینرها پرداخت نمیشود، بلکه سوزانده (Burn) میشود. هدف از این کار، کمک به پایداری شبکه و جلوگیری از نوسانات شدید کارمزدها است.
2. Priority Fee (کارمزد اولویت یا انعام)
کاربران میتوانند علاوه بر Base Fee یک Priority Fee یا انعام را تعیین کنند که به ماینرها پرداخت میشود تا تراکنش آنها را سریعتر پردازش کنند. این کارمزد به عنوان مشوق برای ماینرها عمل میکند و به کاربران این امکان را میدهد که تراکنشهای خود را در اولویت قرار دهند. میزان این انعام کاملاً به کاربر بستگی دارد و برای تراکنشهای سریعتر، باید کارمزد بیشتری پرداخت شود.
3. Gas Limit (حداکثر گس)
Gas Limit بیشترین میزان گس است که کاربر حاضر به پرداخت آن برای یک تراکنش یا قرارداد هوشمند است. این مقدار باید به اندازه کافی بالا باشد تا کل عملیات اجرا شود، در غیر این صورت، تراکنش یا قرارداد هوشمند با شکست مواجه میشود و بخشی از گس نیز مصرف میشود. برای تراکنشهای ساده، مانند انتقال اتر، معمولاً گس لیمیت پایینتر است؛ اما برای قراردادهای پیچیده، گس لیمیت بالاتری نیاز است.
4. Refundable Gas (گس قابل بازگشت)
در برخی موارد، اگر در طول اجرای یک قرارداد هوشمند، عملیات زودتر از حد انتظار به پایان برسد و گس کمتری مصرف شود، بخشی از گس که استفاده نشده به کاربر بازگردانده میشود. این حالت معمولاً در قراردادهای هوشمندی که اجرای بهینهتری دارند رخ میدهد.
5. L2 Gas Fees (کارمزد لایه دوم)
شبکههای لایه دوم (Layer 2) مانند Optimism و Arbitrum که بر روی اتریوم ساخته شدهاند، کارمزد گس مخصوص خود را دارند. این شبکهها با هدف کاهش هزینههای گس و افزایش سرعت تراکنشها ایجاد شدهاند. تراکنشها ابتدا در لایه دوم پردازش میشوند و سپس به شبکه اصلی اتریوم منتقل میشوند.
این انواع گس فی به کاربران کمک میکنند تا تراکنشها را بر اساس نیاز و میزان اهمیت آنها مدیریت کنند.
پیشنهاد مطلب: انواع شبکههای انتقال ارز دیجیتال
هزینه گس فی اتریوم چیست؟
هزینه گس فی در شبکه اتریوم به چندین عامل وابسته است و میتواند متغیر باشد. برای درک بهتر هزینه گس فی، ابتدا باید دو مفهوم Gas Price (قیمت گس) و Gas Limit (محدودیت گس) را بشناسیم:
1. Gas Price (قیمت گس)
قیمت گس مقداری است که کاربر به ازای هر واحد گس پرداخت میکند. این قیمت معمولاً بر اساس gwei (زیرواحد اتریوم) بیان میشود؛ به طوری که 1 gwei برابر با 0.000000001 اتر است. قیمت گس به وسیلهی عرضه و تقاضا در شبکه تعیین میشود؛ زمانی که ترافیک شبکه زیاد باشد، قیمت گس هم بالا میرود.
2. Gas Limit (محدودیت گس)
این محدودیت بیشترین مقدار گسی است که کاربر برای اجرای یک تراکنش یا قرارداد هوشمند حاضر به پرداخت آن است. به طور مثال، برای تراکنشهای ساده مانند ارسال اتر، گس لیمیت معمولاً حدود 21,000 واحد است، اما برای قراردادهای هوشمند پیچیده، این مقدار میتواند بسیار بیشتر باشد.
محاسبه هزینه گس فی
فرمول محاسبهی هزینه گس فی به این صورت است:
هزینه کل گس = قیمت گس * مقدار گس استفادهشده
- Gas Price: قیمت هر واحد گس بر حسب gwei
- Gas Used: مقدار گس مصرفشده برای اجرای تراکنش (یا همان Gas Limit برای تخمین هزینه)
مثال:
فرض کنیم که:
- Gas Price برابر با 30 gwei است.
- Gas Limit برای یک تراکنش ساده 21,000 واحد است.
برای محاسبه هزینه گس:
- Total Gas Fee = 30 gwei * 21,000
- این مقدار برابر است با 630,000 gwei یا 0.00063 اتر.
تغییرات هزینه گس فی
بعد از بروزرسانی EIP-1559، سیستم جدیدی برای تعیین هزینه گس معرفی شد:
- Base Fee: هزینه پایه که توسط شبکه تعیین میشود و به طور خودکار برای هر بلاک تغییر میکند.
- Priority Fee: کاربران میتوانند مبلغی اضافه به عنوان انعام (tip) به ماینرها پرداخت کنند تا تراکنشهایشان سریعتر انجام شود.
بنابراین، هزینه نهایی که کاربر پرداخت میکند، مجموع Base Fee و Priority Fee است.
متوسط هزینههای گس فی
در مواقعی که ترافیک شبکه پایین است، هزینههای گس فی میتواند به مقدار کمی (چند سنت تا چند دلار) کاهش یابد.
اما در زمانهایی که ترافیک شبکه بالا است، به ویژه در طول رویدادهای پر تقاضا (مانند NFT drops)، هزینههای گس فی میتواند به دهها یا حتی صدها دلار برسد.
واحد پرداخت گس فی اتریوم چیست؟
واحد پرداخت گس فی در شبکه اتریوم، gwei است. gwei یک زیرواحد از اتر (ETH) است و برابر با 0.000000001 اتر است. به عبارت دیگر، 1 اتر برابر با 1,000,000,000 gwei است. کارمزدهای گس معمولاً به صورت gwei بیان میشوند، که به راحتی میتوان هزینههای مربوط به گس را در تراکنشها و قراردادهای هوشمند مقایسه و محاسبه کرد.
به عنوان مثال، اگر قیمت گس 30 gwei باشد و مقدار گس مصرفشده برای یک تراکنش 21,000 باشد، هزینه کل گس به صورت زیر محاسبه میشود:
Total Gas Fee = Gas Price * Gas Used
Total Gas Fee = 30 gwei * 21,000 = 630,000 gwei
این مقدار معادل 0.00063 اتر است.
با استفاده از gwei به عنوان واحد اندازهگیری، کاربران میتوانند هزینههای گس را به راحتی مقایسه کنند و تصمیمات بهتری در مورد تراکنشها و هزینههای خود بگیرند.
هزینه گس فی اتریوم چگونه و توسط چه کسی تعیین می شود؟
هزینه گس فی اتریوم به صورت داینامیک و بر اساس مکانیسمهای درون شبکهای و تعاملات کاربران تعیین میشود. دو بخش اصلی تعیینکننده هزینه گس فی وجود دارد:
1. Base Fee (هزینه پایه)
پس از بروزرسانی EIP-1559 در سال 2021، مکانیزم جدیدی برای تعیین هزینه پایه تراکنشها معرفی شد. Base Fee یک مقدار متغیر است که توسط خود شبکه اتریوم به صورت خودکار تعیین میشود و وابسته به شلوغی و تقاضای شبکه است.
چگونگی تعیین Base Fee: وقتی که تراکم تراکنشها در یک بلاک بالاست و ظرفیت بلاک کامل میشود، هزینه پایه به طور خودکار افزایش مییابد. برعکس، وقتی ترافیک کم است، این هزینه کاهش پیدا میکند.
Base Fee مستقیماً به ماینرها پرداخت نمیشود؛ بلکه سوزانده (burn) میشود، که باعث کاهش عرضه کل اتر در شبکه و افزایش بالقوه ارزش آن میشود.
2. Priority Fee (انعام یا کارمزد اولویت)
کاربران برای اینکه تراکنش آنها سریعتر پردازش شود، میتوانند یک Priority Fee یا انعام برای ماینرها تعیین کنند. این انعام به ماینرها پرداخت میشود و به آنها انگیزه میدهد که تراکنشهای دارای انعام بالاتر را زودتر تأیید کنند.
چگونگی تعیین Priority Fee: این بخش توسط خود کاربران انتخاب میشود. هرچه Priority Fee بیشتر باشد، احتمال اینکه تراکنش سریعتر توسط ماینرها انتخاب شود، بیشتر است. این یک بازار آزاد است که کاربران بر اساس نیاز خود به تأیید تراکنش، مبلغ انعام را تعیین میکنند.
3. نقش کاربران و ماینرها
کاربران میتوانند Gas Price را برای تراکنشهای خود انتخاب کنند. اگر کاربر عجله دارد و میخواهد تراکنش او سریعتر تأیید شود، میتواند یک Gas Price بالاتر پیشنهاد دهد.
ماینرها تراکنشها را در صف قرار میدهند و بر اساس Gas Price و Priority Fee تراکنشها را انتخاب میکنند. تراکنشهایی که هزینه بیشتری دارند (ترکیب Base Fee و Priority Fee) در اولویت قرار میگیرند.
هزینه گس فی اتریوم توسط دو عامل اصلی تعیین میشود:
- Base Fee که به صورت خودکار توسط شبکه و بر اساس عرضه و تقاضا برای تراکنشها تعیین میشود.
- Priority Fee که توسط کاربران تعیین میشود تا تراکنش خود را سریعتر در شبکه پردازش کنند.
این دو مکانیزم به همراه سیستم گس اتریوم باعث میشوند تا هزینهها به صورت پویا و در پاسخ به وضعیت شبکه تنظیم شوند.
معایب گس فی چیست؟
گس فی در اتریوم نقش بسیار مهمی در عملکرد شبکه دارد، اما معایبی نیز با خود به همراه دارد که میتواند چالشهایی برای کاربران و توسعهدهندگان ایجاد کند. در زیر به معایب اصلی گس فی اشاره میکنیم:
1. هزینههای بالا در زمان ترافیک زیاد
یکی از بزرگترین مشکلات گس فی، هزینههای بسیار بالا در زمان ترافیک سنگین شبکه است. زمانی که تعداد زیادی از کاربران قصد دارند تراکنش انجام دهند، تقاضا برای فضای بلاک افزایش مییابد و هزینههای گس به شدت بالا میرود. این مشکل در طول رویدادهای پرتقاضا، مانند عرضههای NFT یا DeFi بسیار رایج است و کاربران ممکن است مجبور به پرداخت هزینههای گزاف برای انجام تراکنشهای خود شوند. این میتواند باعث شود برخی از کاربران توانایی استفاده از شبکه را از دست بدهند.
2. پیچیدگی در تخمین هزینههای گس
محاسبه دقیق مقدار گس مورد نیاز برای اجرای قراردادهای هوشمند و تراکنشها ممکن است برای کاربران عادی دشوار باشد. اگر کاربران Gas Limit (محدودیت گس) را به درستی تعیین نکنند، ممکن است تراکنش با شکست مواجه شود و بخشی از هزینهها بدون دریافت نتیجه مصرف شود. همچنین، در برخی مواقع به دلیل پیچیدگی قراردادهای هوشمند، تخمین دقیق مقدار گس سخت است.
3. عدم پیشبینیپذیری هزینهها
کاربران به سختی میتوانند پیشبینی کنند که چقدر باید برای تراکنش خود بپردازند، زیرا هزینههای گس به سرعت تغییر میکنند و وابسته به ترافیک شبکه هستند. این نوسانات در هزینهها میتواند کاربران را سردرگم کند و برنامهریزی مالی آنها را دشوار کند.
4. اثر منفی بر مقیاسپذیری
گس فی بالا و محدودیتهای فعلی شبکه اتریوم باعث میشود که شبکه از نظر مقیاسپذیری دچار مشکل شود. به دلیل این هزینههای بالا، انجام تعداد زیادی تراکنش با حجم بالا در بازههای زمانی کوتاه، مشکلساز میشود. این موضوع باعث کاهش سرعت پذیرش گستردهتر اتریوم و استفاده از آن در پروژههای بزرگ میشود.
5. اثر بازدارنده برای کاربران خرد
کاربران کوچک و خرد که میخواهند تراکنشهای با مبالغ کم انجام دهند، ممکن است به دلیل هزینههای بالای گس از انجام تراکنش صرف نظر کنند. برای مثال، اگر کاربری بخواهد مبلغ کوچکی را جابهجا کند، هزینه گس ممکن است حتی از مبلغ تراکنش بیشتر باشد. این امر باعث میشود شبکه برای تراکنشهای خرد کارآمد نباشد.
6. عدم پایداری در هزینههای گس
حتی با بروزرسانی EIP-1559 که مکانیزم Base Fee را معرفی کرد، هزینههای گس هنوز هم ممکن است در مواقعی ناپایدار باشند. این به دلیل تغییرات سریع در ترافیک شبکه و مشکلات مرتبط با مقیاسپذیری اتریوم است که باعث میشود هزینههای گس همچنان نوسان داشته باشند.
7. بروزرسانی و نگهداری شبکه
برای حل مشکلات مربوط به گس فی، اتریوم نیاز به بروزرسانیهای مکرر و تغییراتی در زیرساختهای خود دارد. این بروزرسانیها نه تنها هزینهبر هستند، بلکه میتوانند باعث پیچیدگی بیشتر شبکه شوند و زمان لازم برای توسعه و نگهداری پروژههای مبتنی بر اتریوم را افزایش دهند.
این معایب باعث شدهاند که بسیاری از کاربران به دنبال راهحلهای جایگزین مانند لایه دوم (Layer 2) یا استفاده از بلاکچینهای دیگر با هزینههای کمتر باشند. از طرف دیگر، تیم توسعه اتریوم نیز به دنبال بهبود مقیاسپذیری و کاهش هزینههای گس است تا این مشکلات را حل کند.
روش های کاهش گس فی اتریوم
کاهش هزینه گس فی در شبکه اتریوم یکی از چالشهای مهم کاربران است. برای کاهش این هزینهها میتوان از روشها و استراتژیهای مختلفی استفاده کرد. در ادامه به برخی از این روشها اشاره میکنیم:
1. انتخاب زمان مناسب برای انجام تراکنش
ترافیک شبکه اتریوم در ساعات خاصی از روز و در روزهای خاص (مانند روزهای جمعه یا هنگام عرضههای NFT) بالا میرود. انجام تراکنشها در ساعات کمترافیک میتواند به کاهش هزینههای گس کمک کند. معمولاً صبحهای زود یا شبها بعد از ساعت کاری میتواند زمانهای مناسبتری باشد.
2. تنظیم Gas Price و Gas Limit به صورت دستی
کاربران میتوانند به صورت دستی Gas Price و Gas Limit را تنظیم کنند. برخی کیفپولها به کاربران این امکان را میدهند که گزینههای مختلفی برای تعیین هزینه گس انتخاب کنند. با تنظیم مناسب این مقادیر، میتوان هزینهها را کاهش داد.
3. استفاده از شبکههای لایه دوم (Layer 2)
بسیاری از پروژهها و شبکههای لایه دوم مانند Optimism، Arbitrum و Polygon وجود دارند که هزینههای گس را به طور قابل توجهی کاهش میدهند. با استفاده از این شبکهها، کاربران میتوانند تراکنشهای خود را با هزینههای کمتر انجام دهند و سپس نتایج را به شبکه اصلی اتریوم منتقل کنند.
4. استفاده از قراردادهای هوشمند بهینه
اگر توسعهدهنده هستید، طراحی و پیادهسازی قراردادهای هوشمند بهینه میتواند به کاهش هزینههای گس کمک کند. قراردادهای هوشمند که به طور بهینه برنامهریزی شدهاند، نیاز به گس کمتری برای اجرای عملیات دارند.
5. گروهبندی تراکنشها
در برخی موارد، کاربران میتوانند چندین تراکنش را در یک درخواست گروهبندی کنند. این کار میتواند هزینههای گس را به دلیل کاهش تعداد تراکنشها و گس مصرفی به ازای هر تراکنش، کاهش دهد.
6. استفاده از ابزارهای محاسبه هزینه گس
برخی از وبسایتها و ابزارها وجود دارند که میتوانند به شما در محاسبه و پیشبینی هزینههای گس کمک کنند. این ابزارها میتوانند نرخهای فعلی گس را نشان دهند و به شما کمک کنند تا بهترین زمان برای انجام تراکنش را انتخاب کنید.
7. نگهداشتن موجودی در کیفپولهای خاص
بسیاری از کیفپولها امکان استفاده از توکنهای خاص یا ارزهای دیجیتال دیگر را برای پرداخت هزینههای گس فراهم میکنند. این میتواند به کاهش هزینهها کمک کند.
8. استفاده از ویژگیهای سوزاندن گس (Gas Burn)
بسیاری از پروژهها و دِفایها به کاربران این امکان را میدهند که با استفاده از ویژگیهای سوزاندن گس، هزینههای گس را کاهش دهند. این روش میتواند به دلیل از بین بردن بخشی از هزینهها در زمان اجرا، هزینهها را به حداقل برساند.
9. پیشنهاد گس پایینتر
اگر هزینه گس به اندازه کافی پایین نباشد، میتوانید هزینه پایینتری را پیشنهاد دهید. این روش ممکن است به زمان بیشتری برای تأیید تراکنش نیاز داشته باشد، اما اگر عجله ندارید، میتواند به کاهش هزینهها کمک کند.
استفاده از این روشها میتواند به شما کمک کند تا هزینههای گس فی را در شبکه اتریوم کاهش دهید و تجربه بهتری از کار با این شبکه داشته باشید.
جمع بندی
گس فی در اتریوم به هزینههایی اطلاق میشود که کاربران برای انجام تراکنشها و اجرای قراردادهای هوشمند در شبکه اتریوم پرداخت میکنند. این هزینهها به دو بخش اصلی تقسیم میشوند: Base Fee، که به صورت خودکار توسط شبکه تعیین میشود و به سوزاندن (burn) میرود، و Priority Fee، که کاربران میتوانند به ماینرها به عنوان انعام پرداخت کنند تا تراکنشهایشان سریعتر پردازش شود.
هزینه گس فی به عواملی مانند ترافیک شبکه، حجم دادههای تراکنش و تنظیمات کاربر بستگی دارد و میتواند به شدت متغیر باشد. در شرایط شلوغی، هزینهها ممکن است به طور قابل توجهی افزایش یابد، که این موضوع میتواند چالشهایی برای کاربران ایجاد کند. به همین دلیل، استفاده از راهکارهایی برای کاهش هزینههای گس، مانند انجام تراکنشها در زمانهای کمترافیک یا استفاده از شبکههای لایه دوم، اهمیت دارد.
سوالات متداول
1. گس فی اتریوم چیست؟
گس فی هزینهای است که کاربران برای انجام تراکنشها و اجرای قراردادهای هوشمند در شبکه اتریوم پرداخت میکنند. این هزینهها به دو بخش اصلی Base Fee و Priority Fee تقسیم میشوند و به ماینرها و هزینههای شبکه مربوط میشوند.
2. چگونه هزینه گس فی محاسبه میشود؟
هزینه گس فی با استفاده از فرمول زیر محاسبه میشود:
Total Gas Fee = Gas Price * Gas Used
که در آن Gas Price بر حسب gwei و Gas Used نشاندهنده مقدار گس مصرفی برای تراکنش است.
3. چرا هزینههای گس فی اتریوم متغیر است؟
هزینههای گس فی به ترافیک شبکه و تقاضا برای فضای بلاک بستگی دارد. در زمانهایی که تعداد تراکنشها زیاد است، قیمت گس افزایش یافته و در زمانهای کمترافیک، هزینهها کاهش مییابد.